Gatunki literatury
Gatunki literatury to uporządkowane zbiory konwencji, które regulują budowę, styl i sposób odbioru tekstów. Stanowią mechanizm organizujący komunikację literacką, stabilizując oczekiwania interpretacyjne i praktyki twórcze. Ich rozpoznanie umożliwia sprawne porównywanie utworów, identyfikowanie innowacji oraz precyzyjne opisy bibliograficzne i dydaktyczne. Współczesna genologia podkreśla zarazem historyczną zmienność gatunków i ich podatność na hybrydyzację.
Gatunek literacki - definicja
Gatunek literacki to historycznie ukształtowana konwencja organizująca tekst na poziomach: kompozycja, styl, tematyka i pragmatyka odbioru. Definiuje zestaw oczekiwań interpretacyjnych, które regulują strategie autora i kompetencje czytelnika w ramach wspólnoty komunikacyjnej.
W tradycji sięga do Arystotelesa, natomiast nowoczesna genologia (np. Bachtin, Todorov) opisuje gatunki jako modele dynamiczne, podatne na modyfikacje i negocjacje. Dominanta gatunkowa, rozumiana jako cecha nadrzędna porządkująca inne elementy, pozwala rozróżniać liryczność, epickość i dramatyczność. Granice między gatunkami są rozmyte, a hybrydyzacja prowadzi do form mieszanych, w których mechanizmy różnych porządków współdziałają. Kryteria klasyfikacji obejmują modalność wypowiedzi, formę językową (wiersz/proza), rozmiar, typ narracji, rejestr stylowy i funkcje komunikacyjne. Instytucje życia literackiego, szkoła, rynek wydawniczy i praktyki krytyczne stabilizują repertuar gatunków, choć praktyka pisarska stale go przekształca. W badaniach i dydaktyce rozpoznanie gatunku wspiera analizę porównawczą, opis metatekstowy i standaryzację opisów bibliograficznych.
Gatunki literatury i ich cechy
Cechy gatunkowe stanowią zespół parametrów identyfikacyjnych obejmujących poziom formalny, semantyczny, kompozycyjny i pragmatyczny. Do poziomu formalnego zalicza się m.in. metrum, rym, układ stroficzny lub ich brak, rodzaje wypowiedzi oraz składniki paratekstu. W wymiarze narratologicznym istotne są typ narratora, fokalizacja, porządek czasu (analepsa, prolepsa), rytm dyskursu i rodzaje mowy cudzej. W dramaturgii znaczenie mają dialogiczność, struktura sceniczna, funkcje didaskaliów i organizacja konfliktu. Poziom pragmatyczny obejmuje intencję komunikacyjną, przewidywany typ odbiorcy oraz rejestr stylistyczny, co wpływa na dobór konwencji retorycznych. Gatunki mają charakter prototypowy, więc przypadki graniczne łączą cechy różnych wzorców, a przekroczenia konwencji generują efekty ironiczne lub parodystyczne. Błędy analityczne wynikają z redukcji gatunku do tematu, z pominięcia kontekstu historycznego albo z utożsamienia autora z narratorem czy podmiotem lirycznym. Dobrą praktyką jest weryfikowanie cech na wielu poziomach, porównywanie z klasycznymi wzorcami i odnotowywanie innowacji, które modyfikują normę.
Podstawowe gatunki literatury
Podstawowe gatunki literackie stanowią fundament klasyfikacji dzieł literackich, pozwalając na ich uporządkowanie według formy i treści. Trzy główne gatunki literackie to liryka, epika i dramat, a każdy z nich posiada unikalne cechy i funkcje. Każdy z tych gatunków odgrywa ważną rolę w literaturze, oferując różnorodne sposoby wyrazu artystycznego i komunikacji z odbiorcą.
Liryka
Liryka to gatunek literacki, który koncentruje się na emocjach, refleksjach i subiektywnych odczuciach podmiotu lirycznego. W utworach lirycznych dominują uczucia, a ich forma często przybiera postać wiersza, choć współczesna liryka może występować również w formie prozy poetyckiej. W odróżnieniu od epiki, liryka nie opowiada historii, ale skupia się na przeżyciach wewnętrznych, które mogą być uniwersalne lub bardzo indywidualne. W literaturze światowej przykładem liryki są sonety Szekspira, które eksplorują tematy miłości, przemijania i piękna. W literaturze polskiej wybitnym przedstawicielem liryki jest Adam Mickiewicz, którego utwory takie jak 'Sonety krymskie' czy 'Dziady' cz. II zawierają głębokie refleksje filozoficzne i emocjonalne. Charakterystyczne dla liryki są środki stylistyczne, takie jak metafory, epitety, porównania i rytm, które wzbogacają warstwę artystyczną utworu. Liryka często odwołuje się do uniwersalnych tematów, takich jak miłość, śmierć, natura czy tęsknota, co czyni ją bliską odbiorcom niezależnie od epoki. Ważnym elementem liryki jest podmiot liryczny, który stanowi głos emocjonalny utworu i wyraża jego treść. Dzięki swojej subiektywności i emocjonalności liryka umożliwia czytelnikowi głębokie przeżycie estetyczne. Jest to gatunek, który pozwala twórcom na wyrażenie najskrytszych uczuć i myśli.
Epika
Epika to gatunek literacki, którego główną cechą jest narracja opowiadająca o wydarzeniach zewnętrznych wobec narratora. W utworach epickich często pojawiają się bohaterowie, których losy są przedstawiane w kontekście określonych wydarzeń, miejsc i czasu. Narrator w epice może być wszechwiedzący, czyli znać myśli i uczucia postaci, lub ograniczony, relacjonujący wydarzenia z jednej perspektywy. Przykładami epiki są powieści, nowele, eposy, opowiadania i baśnie, które często mają rozbudowaną fabułę. W literaturze światowej szczególnie znane są eposy takie jak 'Iliada' i 'Odyseja' Homera, które opowiadają o heroicznych czynach bohaterów. W literaturze polskiej można wskazać na powieści realistyczne, takie jak 'Chłopi' Władysława Reymonta, które przedstawiają życie wsi polskiej. Ważnym elementem epiki jest opis, który pozwala na szczegółowe przedstawienie świata przedstawionego. Innym istotnym aspektem jest dialog, który pozwala na ukazanie relacji między bohaterami. Epika, dzięki swojej narracyjnej formie, umożliwia szczegółowe ukazanie złożonych historii i emocji bohaterów. Jest to gatunek, który daje pisarzowi szerokie pole do tworzenia złożonych opowieści i rozwijania postaci.
Dramat
Dramat to gatunek literacki, który jest przeznaczony przede wszystkim do wystawiania na scenie teatralnej. Jego główną cechą jest dialog, który prowadzi akcję i pozwala na ukazanie relacji między postaciami. W dramacie wydarzenia są przedstawiane w sposób bezpośredni, bez narratora, co pozwala widzowi na bezpośrednie śledzenie akcji. Dramat dzieli się na różne podgatunki, takie jak tragedia, komedia i dramat właściwy, które różnią się tonem, tematyką i zakończeniem. Przykładem tragedii jest 'Hamlet' Szekspira, który porusza tematy zemsty, śmierci i moralności. W literaturze polskiej dramatem o charakterze patriotycznym i metafizycznym są 'Dziady' Adama Mickiewicza. Dramat charakteryzuje się również obecnością konfliktu, który napędza fabułę i rozwój postaci. W dramatach często pojawiają się monologi, które pozwalają na ukazanie wewnętrznych myśli bohaterów. Sceniczne wskazówki, takie jak didaskalia, są istotnym elementem dramatu, ponieważ pomagają reżyserowi i aktorom w interpretacji tekstu. Dramat, dzięki swojej formie, pozwala na bezpośrednie doświadczenie emocji i napięcia, co czyni go niezwykle angażującym gatunkiem literackim.
Podział literatury na różne gatunki pozwala na lepsze zrozumienie jej różnorodności i bogactwa. Każdy z gatunków ma swoje unikalne cechy, które czynią go wyjątkowym i atrakcyjnym dla różnych odbiorców. Dzięki temu literatura od stuleci inspiruje, uczy i dostarcza niezapomnianych wrażeń. Warto zatem zgłębiać jej różnorodność, odkrywając nowe dzieła i perspektywy.
Gatunki liryczne
Gatunki liryczne wyznaczane są przez zespół konwencji formalnych i pragmatycznych, które determinują zakres tematyczny, dykcję oraz organizację wersyfikacyjną. Ich identyfikacja opiera się na parametrach takich jak metrum, układ rymów, struktura stroficzna, typ podmiotu lirycznego i przewaga określonych figur retorycznych. Warianty historyczne modyfikują te reguły, zachowując rozpoznawalny profil komunikacyjny i semantyczny gatunku.
Oda
Oda operuje podniosłą dykcją, częstą apostrofą i amplifikacją, generując efekt retorycznej ekstensji. Wariant pindaryczny wykorzystuje triadę stroficzną (strofa-antystrofa-epodos), podczas gdy odmiana horacjańska preferuje regularne strofy wzorowane na metrach antycznych. W polskiej praktyce dominuje system sylabiczny lub sylabotonika z wyrazistą intonacją periodyczną. Funkcjonalnie oda służy laudacji, medytacji obywatelskiej lub refleksji moralnej, często z komponentem normatywnym wobec wspólnoty.
Hymn
Hymn ma charakter uroczysty i wspólnotowy, często z adresatem transcendentnym lub kolektywnym. Dominują anafory, paralelizmy i refreny, które stabilizują rytm i wzmacniają performatywność wypowiedzi. Wersyfikacja bywa prosta i regularna, sprzyjająca melodyzacji, z preferencją metrum sylabicznego albo sylabotonicznego o rytmie marszowym. Kontekst użycia obejmuje liturgię, ceremonie państwowe i sytuacje, w których tekst realizuje funkcję pieśniową.
Elegia
Elegia kształtuje ton refleksyjno-melancholijny, akcentując temat przemijania, utraty i pamięci. Wzorzec antyczny opierał się na dystychu elegijnym (heksametr + pentametr), który w tradycjach nowożytnych bywa przekładany na regularne układy sylabiczne. Dominują środki semantyczne sprzyjające medytacyjnej dykcji, takie jak porównania, metafory temporalne i dyskretne gradacje. Czas wewnętrzny ma wymiar rozciągły i retrospektywny, co ułatwia wprowadzanie motywów pamięci i kontemplacji.
Tren
Tren to utwór żałobny, zwykle poświęcony zmarłej osobie, o strukturze obejmującej laudatio, lamentatio i consolatio. W warstwie retorycznej pojawiają się apostrofy do zmarłego, pytania retoryczne oraz eksklamacje intensyfikujące afekt. Wersyfikacja bywa zróżnicowana, jednak preferuje się regularne strofy sprzyjające kontrolowanej gradacji emocjonalnej. Funkcja gatunku łączy upamiętnienie z próbą porządkowania doświadczenia straty poprzez argumentację moralno-filozoficzną.
Sonet
Sonet ma budowę czternastowersową, najczęściej w układzie dwóch tetrastychów i dwóch tercyn z wyraźną woltą semantyczną między oktawą a sekstyną. Typ petrarkistyczny preferuje rymy abba abba w oktawie oraz cdc dcd lub cde cde w tercynach; wariant szekspirowski opiera się na trzech kwartynach i dystychu. Metrum w językach sylabicznych oscyluje wokół 11-13 zgłosek z regularnymi cezurami. Gatunek służy kondensacji problemu pojęciowego, rozwijanego poprzez antytezę, koncept i symetryczne układy składniowe.
Fraszka
Fraszka to krótka forma epigramatyczna o puentowym zakończeniu i zwięzłej argumentacji. Wersyfikacja bywa prosta, często z rymami parzystymi lub krzyżowymi, sprzyjająca rytmicznej dynamice. Dominują środki konceptystyczne: paradoks, antyteza, gra słów i ironia, które prowadzą do efektu pointy. Zastosowanie obejmuje komentarz obyczajowy, satyrę i miniaturową obserwację, przy ograniczonej rozpiętości tematycznej i kompozycyjnej.
Pieśń
Pieśń realizuje pierwotne powiązanie tekstu z muzycznością, opierając budowę na regularnych strofach i refrenach. W tradycji renesansowej używa adaptacji strof antycznych (saficka, alkaicka), w nowszych realizacjach preferuje układy sylabiczne o stałej ilości zgłosek i powtórzeniach. Mechanizmy spójności tworzą paralelizmy syntaktyczne i ciągłe schematy rymów, zwiększające memoratywność. Funkcja komunikacyjna jest zbiorowa lub ludyczna, z naciskiem na performatywność wykonawczą.
Psalm
Psalm ma profil modlitewno-refleksyjny i opiera się na paralelizmie członów: synonimicznym, antytetycznym lub syntetycznym. Oryginalnie pozbawiony rymu, w przekładach bywa dostosowywany do wersyfikacji sylabicznej z rytmizacją ułatwiającą śpiew. Dominują apostrofy, enumeracje i formuły dziękczynno-błagalne, co nadaje wypowiedzi liturgiczną funkcję. Struktura semantyczna zapewnia zmienność rejestru od lamentu po pochwałę, przy stabilnym porządku stroficznym.
Epitalamium
Epitalamium to utwór weselny o funkcji ceremonialnej, integrujący pochwałę nowożeńców z życzeniami i błogosławieństwami. Częste są apostrofy, prozopopeje i motywy mitologiczne, które wzmacniają uroczystość i performatywność. Wersyfikacja zwykle regularna, z refrenami i stałymi segmentami kompozycyjnymi porządkującymi przebieg ceremonii. Przestrzeń tekstu jest sformalizowana, a dobór tropów kieruje uwagę ku harmonizacji sfery prywatnej i społecznej.
Epitafium
Epitafium ma charakter inskrypcji nagrobnej, łączącej identyfikację zmarłego z sentencją moralną lub krótką laudacją. Kompozycja bywa dwudzielna: prezentacja danych osobowych i cnoty, następnie refleksja eschatologiczna lub memento mori. Wersy są zwięzłe, często izosylabiczne, z prostymi rymami ułatwiającymi memorację. Funkcja użytkowa ogranicza ekspresję, co sprzyja kondensacji tropów i ekonomii środków stylistycznych.
Madrygał
Madrygał to krótki utwór pochwalno-miłosny o lekkiej, konceptystycznej dykcji. Wersyfikacja jest elastyczna, z preferencją rymów nieregularnych i swobodnej sylabotoniczności, co wspiera efekt wdzięku. Konstrukcja semantyczna zmierza do finezyjnej pointy, wykorzystując antytezę, hiperbolę i peryfrazę. Kontekst użycia obejmuje sytuacje dworskie i salonowe, w których liczy się zręczność retoryczna i elegancja obrazowania.
Gatunki epickie
Gatunki epickie różnicuje się według skali przedstawienia, rygorów kompozycyjnych, użytych trybów narracji oraz organizacji czasu i przestrzeni diegetycznej. Parametry takie jak objętość, stopień wielowątkowości, typ narratora i rodzaj fokalizacji determinują zarówno sposób budowy fabuły, jak i oczekiwany kontrakt odbiorczy. Poniżej zestawiono wybrane formy epickie wraz z opisem ich mechanizmów strukturalnych i funkcjonalnych.
Opowiadanie
Opowiadanie operuje niewielką skalą zdarzeń i ograniczoną liczbą postaci, co sprzyja jednorodności perspektywy i klarownej progresji przyczynowo-skutkowej. Kompozycja bywa luźniejsza, z jedną dominantą kulminacyjną i krótkimi analepsami służącymi doprecyzowaniu motywacji. Narracja często przyjmuje fokalizację wewnętrzną stałą, aby wzmocnić efekt immersji i ekonomię informacji. Styl jest skondensowany, z naciskiem na funkcję fabularną i selektywny opis rekwizytów.
Nowela
Nowela realizuje zasadę jedności zdarzenia, zredukowane tło i precyzyjną dramaturgię prowadzącą do puenty. Elipsy i retardacje stosowane są oszczędnie, aby utrzymać napięcie i logiczną nieuchronność rozwiązania. Narrator bywa heterodiegetyczny o ograniczonym komentarzu, co wzmacnia bezpośredniość relacji zdarzeń. Konstrukcja sceniczna jest zwarta, a każdy motyw posiada funkcję sprawczą w fabule.
Powieść
Powieść charakteryzuje się rozbudowaną skalą, wielowątkowością i rozwiniętą siecią relacji między postaciami. Stosuje złożone układy anachronii, przeplot perspektyw oraz polifonię głosów, co umożliwia modelowanie konfliktów na wielu poziomach. Narrator może być hetero- lub homodiegetyczny, a fokalizacja zmienna, zależnie od segmentu i funkcji sceny. Segmentacja na rozdziały reguluje tempo i organizację informacji, wspierając kontrolę nad rytmem opowieści.
Epopeja
Epopeja prezentuje przekrój życia wspólnoty, rozbudowując tło historyczne i obyczajowe oraz profilując bohatera zbiorowego. W polskiej tradycji często wykorzystuje trzynastozgłoskowiec, inwokację, katalogi i rozbudowane porównania, co kształtuje podniosły rejestr. Narracja z reguły jest heterodiegetyczna i auktorialna, z szerokim zakresem wiedzy i komentarzem. Liczne retardacje, paralelne wątki i symetrie kompozycyjne stabilizują rozmach fabularny.
Powieść łotrzykowska
Powieść łotrzykowska (pikareska) ma epizodyczną strukturę itinerarium, prowadzoną najczęściej przez narratora homodiegetycznego w pierwszej osobie. Fabuła opiera się na ciągu prób i forteli, testujących sprawność protagonisty w zmiennych środowiskach społecznych. Dominują sceny o funkcji satyrycznej i demaskatorskiej, z przewagą parataksy nad hipotaksą. Otwarte zakończenia podtrzymują efekt ciągłej wędrówki i niedomkniętej biografii.
Powieść historyczna
Powieść historyczna rekonstruuje realia minionych epok, łącząc mimesis dokumentarną z fikcjonalnym wypełnieniem luk źródłowych. Chronotop jest skrupulatnie kalibrowany poprzez leksykę stylizowaną, rekwizyty i normy obyczajowe, aby utrzymać spójność ontologiczną. Narrator często przyjmuje pozycję auktorialną, równoważąc komentarz z narracją sceniczno-obrazową. Anachronizmy i nieuzasadnione ingerencje fabularne obniżają wiarygodność konstrukcji świata.
Powieść psychologiczna
Powieść psychologiczna centralizuje reprezentację stanów wewnętrznych, korzystając z monologu wewnętrznego, mowy pozornie zależnej i strumienia świadomości. Fokalizacja wewnętrzna bywa stała lub sekwencyjna, co steruje dostępem do danych mentalnych postaci. Czas narracji ulega subiektywizacji poprzez rozszerzenia momentów percepcyjnych i kompresje odcinków zdarzeniowych. Wiarygodność budowana jest przez konsekwencję idiolektu oraz psychologiczną kauzalność reakcji.
Powieść realistyczna
Powieść realistyczna eksponuje mimesis szczegółu, determinację społeczną i przyczynowość zdarzeń w stabilnej ontologii świata przedstawionego. Narrator heterodiegetyczny o szerokiej wiedzy kontroluje dystrybucję informacji, niekiedy wspierając się mową pozornie zależną dla zbliżenia do świadomości postaci. Opisy środowiska i pracy pełnią funkcję motywacyjną dla decyzji bohaterów i przebiegu fabuły. Kompozycja preferuje proporcjonalność wątków i transparentne przejścia między scenami.
Powieść fantastyczna
Powieść fantastyczna konstruuje alternatywne ontologie, gdzie reguły nadprzyrodzone lub spekulatywne są jasno zdefiniowane i konsekwentnie stosowane. Worldbuilding obejmuje systemy magii lub technologii, mapy przestrzeni oraz instytucje społeczne, które warunkują możliwe działania postaci. Fabuła sprzęga się z prawami świata, a konflikty wynikają z ograniczeń systemowych i ich naruszeń. Narracja może być personalna lub auktorialna, jednak wymaga stałej zgodności z ustalonymi konwencjami.
Saga rodzinna
Saga rodzinna rozciąga narrację na kilka pokoleń, akcentując dziedziczenie ról, pamięć rodu i przemiany tła społeczno-ekonomicznego. Kompozycja łączy wątki równoległe z retrospekcjami genealogicznymi, tworząc sieć analeps o funkcji wyjaśniającej. Fokalizacja bywa rotacyjna, co umożliwia prezentację konfliktów międzypokoleniowych z różnych perspektyw. Rytm opowieści wyznaczają cykle biograficzne, migracje oraz zmiany statusu majątkowego.
Powieść epistolarna
Powieść epistolarna wykorzystuje listy, dzienniki i inne dokumenty jako nośniki diegezy, co generuje mozaikę subiektywnych świadectw. Brak stabilnego narratora auktorialnego tworzy luki informacyjne i wymusza inferencje po stronie odbiorcy. Czas narracji jest nieliniowy, zależny od datowania dokumentów i opóźnień komunikacyjnych. Polifonia głosów wzmacnia efekt wiarygodności psychologicznej, przy jednoczesnym ryzyku sprzecznych relacji.
Gatunki dramatu
Gatunki dramatu to zestawy konwencji konstrukcyjnych i komunikacyjnych, które determinują typ konfliktu, architekturę akcji oraz relację słowa do działania scenicznego. Klasyfikacja odwołuje się do parametrów takich jak mechanika intrygi, zakres komizmu lub patosu, gęstość didaskaliów i stopień otwartości formy na warianty inscenizacyjne. Poniższe ujęcia opisują ich funkcje narracyjne, językowe i realizacyjne.
Tragedia
Tragedia konfiguruje konflikt nierozwiązywalny, w którym decyzje bohatera skutkują nieodwracalnymi konsekwencjami. Struktura często respektuje jedności czasu, miejsca i akcji, a dramaturgia opiera się na narastaniu konieczności i ironii losu. Dialog ma wysoką kondensację semantyczną, a didaskalia regulują monumentalny rytm scen i ekonomię gestu. Efekt recepcyjny ukierunkowany jest na katharsis, wzbudzane przez sekwencję perypetii i katastrofę.
Komedia
Komedia wykorzystuje mechanizmy komizmu językowego, sytuacyjnego i charakterów, aby zredukować napięcia konfliktu. Intryga opiera się na serii nieporozumień i przeszkód, które prowadzą do restytucji ładu społecznego. Replika jest krótsza i rytmiczna, a didaskalia częściej sygnalizują dynamikę ruchu i synchronizację gagów. Rejestr stylistyczny dopuszcza hiperbolę i gry słowne, przy zachowaniu czytelności motywacji postaci.
Tragikomedia
Tragikomedia łączy komponenty patosu i komizmu, modelując ambiwalentny status zdarzeń. Struktura dopuszcza oscylację tonu między zagrożeniem a rozładowaniem, bez jednoznacznego finału. Dialog przechodzi między rejestrem wysokim a potocznym, co intensyfikuje efekt kontrapunktu. Inscenizacja operuje zderzeniami znaków: poważnej kompozycji obrazu z farsowym ruchem scenicznym.
Melodramat
Melodramat buduje polaryzację moralną i silne akcenty afektywne, często wspierane muzyką i efektami dźwiękowymi. Fabuła eksponuje niewinność i krzywdę, a rozwiązania korzystają z gwałtownych zwrotów i deus ex machina. Postaci są typizowane, a dialog pełni funkcję ekspresyjną i informacyjną, z rozbudowanymi monologami emocjonalnymi. Didaskalia precyzują sytuacje graniczne oraz rekwizyty symboliczne, które uruchamiają reakcję widowni.
Farsa
Farsa intensyfikuje komizm mechaniczny poprzez akcelerację akcji, multiplikację pomyłek i ukrywanie informacji. Kompozycja opiera się na precyzyjnej choreografii wejść i wyjść, często z wykorzystaniem architektury drzwi. Dialog jest szybki, oparty na powtórzeniach i elipsach, a psychologia postaci zostaje zredukowana. Didaskalia zawierają szczegółowe instrukcje timingowe, aby utrzymać wysokie tempo i ciągłość gagów.
Dramat romantyczny
Dramat romantyczny ma strukturę epizodyczną i synkretyczną, łącząc liryzm, epikę i spektakl. Porzuca jedności klasyczne, wprowadzając wieloplanowe przestrzenie i gwałtowne przeskoki czasowe. Bohater funkcjonuje jako podmiot wysoce indywidualny, a tyrady i monologi wzmacniają ekspresję ideową. Otwartość formy zwiększa autonomię reżyserską, umożliwiając montaż scen porządkujący rozproszoną akcję.
Dramat absurdu
Dramat absurdu rozmontowuje logikę przyczynową, wprowadzając pętle dialogowe, milczenia i semantyczne przesunięcia. Akcja ulega minimalizacji lub petryfikacji, a sytuacje powracają w wariantach dezintegrujących sens komunikacji. Język staje się przedmiotem przedstawienia, eksponując entropię znaczeń i nieadekwatność kodów społecznych. Didaskalia bywają skrajnie skąpe lub przeciwnie - rygorystyczne - co modeluje margines interpretacyjny inscenizacji.
Dramat mieszczański
Dramat mieszczański ogniskuje konflikt w obrębie norm obyczajowych i ekonomii codzienności klasy średniej. Realistyczny dialog i kameralne przestrzenie wymuszają detaliczne budowanie rekwizytorni i rytmu działań domowych. Struktura akcji ma charakter prawdopodobny, a rozwiązania zmierzają do reformy relacji lub kompromisu. Didaskalia kodyfikują gesty i etykietę, aby odtworzyć wiarygodny habitus społeczny.
Dramat naturalistyczny
Dramat naturalistyczny projektuje determinizm środowiskowy i biologiczny, traktując scenę jak laboratorium zachowań. Kompozycja eksponuje ciąg przyczynowy drobnych zdarzeń, bez retorycznych kulminacji i idealizacji. Język jest potoczny, nasycony socjolektami, a rekwizyty i scenografia odtwarzają materialną teksturę środowiska. Didaskalia szczegółowo opisują warunki fizyczne i czynności, co przenosi ciężar ekspresji na działanie.
Dramat psychologiczny
Dramat psychologiczny kieruje uwagę na konflikty intrapsychiczne oraz dynamikę relacji interpersonalnych. Dialog operuje subtekstem, niedopowiedzeniem i zmianą rejestru, co umożliwia mapowanie motywacji. Akcja zewnętrzna jest oszczędna, a napięcie budują mikrogesty i rytm milczeń sterowane w didaskaliach. Reżyseria koncentruje się na precyzji pracy aktora i modulacji odbioru przez światło i zbliżenia sceniczne.
Dramat epicki
Dramat epicki wprowadza narracyjne komentarze, pieśni i projekcje, rozbijając iluzję czwartej ściany. Efekt obcości reorganizuje relację widowni do postaci, skłaniając do oceny procesów społecznych zamiast empatycznej identyfikacji. Kompozycja ma charakter montażowy, z epizodami zestawianymi na zasadzie kontrastu i paraleli. Didaskalia i partytury sceniczne zawierają instrukcje ekspozycyjne, wspierające funkcję dydaktyczną.
Gatunki literatury porządkują praktykę komunikacyjną, dostarczając zestawu reguł i wzorców interpretacyjnych. Zrozumienie ich mechanizmów, cech oraz ograniczeń ułatwia analizę tekstów i świadome projektowanie form w twórczości. Równowaga między normą a innowacją pozwala na rozpoznawalność przy jednoczesnym poszerzaniu repertuaru środków. W badaniach, edukacji i edytorstwie genologia stanowi narzędzie porządkujące opisy, porównania i decyzje klasyfikacyjne.
Komentarze