Peryfraza - definicja, rodzaje, zastosowanie. Przykłady peryfrazy

Peryfraza to jeden z tych środków stylistycznych, który choć często używany intuicyjnie, rzadko bywa rozpoznawany i świadomie nazywany. W języku codziennym, literaturze, retoryce i mediach pełni rolę nie tylko estetyczną, ale i praktyczną. Pozwala mówić więcej, nie mówiąc wprost, omijać tematy drażliwe, wzbogacać wypowiedź lub nadać jej wyjątkowy charakter. W artykule przyjrzymy się bliżej, czym właściwie jest peryfraza, jakie przybiera formy, jak można ją stosować, a także jakie pełni funkcje w komunikacji międzyludzkiej.

Czym jest peryfraza? Definicja

Innymi słowy, zamiast używać słowa "słońce", można powiedzieć "złota kula na niebie", zamiast "śmierć" - "odejście z tego świata". Mechanizm ten pozwala uniknąć dosłowności, nadać wypowiedzi wyrafinowania, emocjonalnego tonu lub też osłabić siłę wyrazu.

Według Danuty Buttler (językoznawczyni, polonistka, dydaktyczka - Profesor Uniwersytetu Warszawskiego) "peryfraza to zastąpienie danego wyrazu lub wyrażenia przez opis lub omówienie, które przekazuje jego sens, ale unika bezpośredniego nazwania rzeczy lub zjawiska, często w celu osiągnięcia efektu stylistycznego lub ekspresyjnego".

Henryk Wróbel (językoznawca, dyrektor Instytutu Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego) definiuje peryfrazę "jako formę omówienia, polegającą na wyrażeniu pojęcia w sposób bardziej złożony niż zwykła nazwa, często z użyciem metafory lub eufemizmu, służącą celom retorycznym, artystycznym lub pragmatycznym".

Rodzaje peryfraz

Peryfraza, jako zjawisko stylistyczne i językowe, nie jest jednolita ani pod względem formy, ani funkcji. Choć jej definicja ogólna opiera się na zastępowaniu danego słowa lub wyrażenia jego opisowym odpowiednikiem, zakres możliwych zastosowań i kontekstów ujawnia wielowymiarowość tego środka wyrazu. W literaturoznawstwie, językoznawstwie oraz teorii komunikacji wyróżnia się kilka typów peryfraz, które można usystematyzować na podstawie ich funkcji, stylistycznej roli, intencji nadawcy oraz rodzaju tekstu, w którym występują.

Peryfraza poetycka
Ten typ peryfrazy ma swoje źródło w tradycji retoryczno-literackiej i charakteryzuje się wysokim stopniem metaforyzacji, obrazowości oraz ekspresji. Peryfraza poetycka nie tylko zastępuje dane pojęcie opisem, lecz równocześnie służy kreowaniu estetyki wypowiedzi, rytmu wersyfikacyjnego oraz napięcia emocjonalnego. Używana jest do budowania wizji świata przedstawionego, wzmocnienia wartości symbolicznych, a także jako środek unikania jednoznaczności. W badaniach stylistycznych traktowana jest jako element strategii artystycznej, który wykracza poza komunikację informacyjną, skupiając się na wywoływaniu wrażenia estetycznego i intelektualnego zaangażowania odbiorcy.

Peryfraza eufemistyczna
Stanowi formę peryfrazy, która pojawia się najczęściej w kontekstach społecznych, medialnych i interpersonalnych, gdzie potrzebne jest złagodzenie wydźwięku komunikatu. Peryfraza ta realizuje funkcję pragmatyczną: umożliwia uniknięcie bezpośredniego odniesienia do treści drażliwych, bolesnych lub potencjalnie obraźliwych. Nie operuje wyłącznie łagodzeniem semantycznym, lecz często tworzy dystans między nadawcą a wypowiedzią, czyniąc przekaz bardziej neutralnym i społecznie akceptowalnym. W analizach dyskursu eufemistyczna peryfraza bywa rozpatrywana jako forma kontroli językowej i strategia zarządzania relacjami między uczestnikami aktu komunikacyjnego.

Peryfraza opisowa
Ten typ ma charakter przede wszystkim denotatywny i analityczny. Jego funkcją jest uściślenie znaczenia danego wyrazu lub pojęcia przez rozbudowane wyrażenie opisowe, które oddaje istotne cechy lub funkcje obiektu. Peryfraza opisowa nie unika bezpośredniości z powodów emocjonalnych czy estetycznych, lecz raczej z potrzeby precyzji, klasyfikacji lub interpretacyjnej neutralności. Spotykana jest w tekstach naukowych, technicznych, encyklopedycznych oraz urzędowych. W ujęciu językoznawczym traktowana jest jako konstrukcja analityczna, która służy lepszemu zrozumieniu i doprecyzowaniu pojęć, często trudnych lub specjalistycznych.

Peryfraza stylistyczna
Obejmuje wszelkie przypadki użycia peryfrazy jako środka artystycznego, mającego na celu różnicowanie stylu wypowiedzi, uniknięcie monotonii lub wzbogacenie narracji. Występuje nie tylko w tekstach literackich, ale również w retoryce, publicystyce i tekstach kultury popularnej. Jej zadaniem jest zmiana tonu wypowiedzi, wprowadzenie elementu ironii, emfazy, kontrastu lub niedopowiedzenia. W teorii stylu stanowi jeden z elementów tzw. ozdobników stylistycznych, choć jej funkcje mogą być także znaczeniowe i strukturalne.

Peryfraza retoryczna
Związana bezpośrednio z tradycją mów publicznych i przemówień perswazyjnych. Jej zastosowanie nie ogranicza się do estetyki wypowiedzi, lecz służy realizacji strategii argumentacyjnych. Może wzmocnić przekonanie odbiorcy, zwiększyć sugestywność przekazu, a także oddziaływać na emocje w sposób pośredni. W retoryce klasycznej peryfraza pełni funkcję amplifikacji, a więc rozszerzania i wzbogacania wypowiedzi dla wzmocnienia siły przekonywania. Jest również narzędziem modulowania tonu - od patetycznego po ironiczny - w zależności od zamierzonego efektu.

Peryfraza metonimiczna
Stanowi bardziej złożoną strukturę pojęciową, w której zamiast bezpośredniego określenia stosuje się wyrażenie oparte na logicznym lub semantycznym związku z pierwotnym znaczeniem. Choć w ścisłym sensie bywa klasyfikowana jako figura retoryczna odrębna od peryfrazy, w niektórych analizach peryfraz metonimicznych traktuje się jako osobną podkategorię, w której opis zbudowany jest na zasadzie przesunięcia odniesienia, a nie wyłącznie jego rozwinięcia. Ma to miejsce w przypadkach, gdy peryfraza nie opisuje obiektu wprost, lecz przez jego funkcję, pochodzenie, skutek lub przynależność.

Peryfraza idiomatyczna
Odnosi się do jednostek języka o charakterze stałym, które funkcjonują jako utarte sposoby omijania dosłowności. Choć graniczy z idiomem, zachowuje właściwości opisowe typowe dla peryfraz. Jest częsta w języku potocznym i frazeologii, gdzie pełni funkcję nie tylko stylistyczną, lecz także kulturową i socjolingwistyczną. Odbiór tego typu peryfraz zależy od znajomości konwencji językowej oraz tła kulturowego, co czyni je potencjalnie mniej przejrzystymi dla odbiorców spoza danego kręgu językowego.

Peryfraza dydaktyczna
To forma peryfrazy używana w kontekście edukacyjnym lub instruktażowym, w której opis zastępujący daną nazwę służy celowi wyjaśniającemu, bezpośrednio nakierowanemu na przyswojenie wiedzy. Zamiast stosowania pojęć specjalistycznych, nadawca posługuje się rozbudowanymi opisami, które pomagają odbiorcy zrozumieć dany termin, proces lub zjawisko. Jest często spotykana w tekstach podręcznikowych, popularyzatorskich i w komunikacji nauczycielskiej. W przeciwieństwie do peryfrazy opisowej, nie skupia się na precyzji terminologicznej, lecz na dostępności znaczenia dla nieprzygotowanego odbiorcy.

Peryfraza ironiczna
Ten typ peryfrazy opiera się na napięciu między formą a treścią, gdzie rozbudowane i z pozoru neutralne lub podniosłe określenie służy wyrażeniu ironii, krytyki lub żartu. Wypowiedź skonstruowana za pomocą peryfrazy ironicznej często zawiera przesadę, sztuczność lub pozorne dystansowanie się od oceny, co w rzeczywistości stanowi narzędzie retoryczne o dużej sile oddziaływania. Peryfraza tego typu nie musi zawierać jednoznacznego znaku ironii, ale jej rozpoznanie jest możliwe dzięki kontekstowi, tonowi wypowiedzi lub kontrastowi z rzeczywistością. W analizie dyskursu bywa klasyfikowana jako element maskowania intencji nadawcy.

Peryfraza kulturowa
Odnosi się do takich konstrukcji językowych, które w sposób opisowy zastępują nazwy lub pojęcia istotne kulturowo, odwołując się do wspólnych kodów, mitów, historii lub stereotypów. Może mieć charakter aluzyjny, opisywać osoby publiczne, zjawiska społeczne czy grupy etniczne bez ich bezpośredniego nazywania. Peryfraza kulturowa funkcjonuje silnie w tekstach medialnych, literaturze współczesnej oraz w języku politycznym, gdzie nadawca chce pozostać w obrębie aluzji, nie ryzykując otwartego komunikatu. Odbiór tej peryfrazy zależy w dużej mierze od znajomości kodów kulturowych i tła społecznego.

Peryfraza aluzyjna
Blisko związana z peryfrazą kulturową, ale funkcjonująca na poziomie intertekstualnym. Jest to sposób wyrażenia, który nie tylko omija bezpośrednie nazwanie, lecz także odsyła do innego tekstu, wydarzenia, postaci literackiej lub zjawiska powszechnie znanego w danej społeczności. Używana w eseistyce, satyrze, komentarzu politycznym i poezji refleksyjnej. Peryfraza aluzyjna wymaga od odbiorcy aktywnego udziału w dekodowaniu znaczenia oraz rozpoznawania odniesień. W analizie semiotycznej uznawana jest za formę znaku pośredniego o wysokim stopniu kulturowej złożoności.

Peryfraza ornamentacyjna
Typ koncentrujący się na celowym ozdabianiu wypowiedzi bez względu na funkcję informacyjną. Może występować w tekstach ceremonialnych, przemówieniach okolicznościowych, opisach przyrody, jak również w patetycznych fragmentach prozy i poezji. Jej zadaniem jest przede wszystkim wzbudzenie zachwytu nad formą językową, rytmem, strukturą składniową. Ornamentacja peryfrazowa może występować w zestawieniach epitetów, konstrukcjach paralelnych oraz rozbudowanych opisach niekoniecznie powiązanych ściśle z sensem semantycznym wypowiedzi. W stylistyce klasyfikowana jako figura ozdobna o charakterze ekspozycyjnym.

Peryfraza ceremonialna
Obecna głównie w języku oficjalnym, dyplomatycznym, religijnym oraz administracyjnym. Ma na celu wyrażenie szacunku, dystansu lub podkreślenie rangi osoby, wydarzenia lub decyzji. Wypowiedzi tego typu charakteryzują się podniosłym stylem, rozbudowaną składnią i wyraźnie zaznaczoną intencją formalizacji przekazu. Peryfraza ceremonialna może pełnić funkcję legitymizującą lub rytualną, nadając wypowiedzi wymiar instytucjonalny, hierarchiczny lub normatywny. W analizach języka urzędowego i protokolarnego bywa traktowana jako forma zabezpieczająca przed bezpośredniością i subiektywizmem.

Peryfraza techniczna
Odnosi się do konstrukcji językowych obecnych w językach zawodowych i technicznych, w których uproszczone lub ogólne nazwy są zastępowane bardziej rozbudowanymi i precyzyjnymi opisami zgodnymi z terminologią branżową. Peryfraza techniczna służy nie tylko doprecyzowaniu sensu, lecz także uniknięciu niejednoznaczności w kontekście praktycznego zastosowania wiedzy. Może pojawiać się w instrukcjach, dokumentacjach technicznych, publikacjach naukowo-technicznych oraz w komunikacji między specjalistami różnych dziedzin. Jest pozbawiona waloru estetycznego, lecz wysoce funkcjonalna w sferze zawodowej i naukowej.

Peryfraza psychologiczna
To forma wypowiedzi, w której nadawca omija dosłowne określenie stanu psychicznego, emocjonalnego lub relacji interpersonalnych, zastępując je opisem zachowania, sytuacji lub objawu. Jest powszechnie spotykana w języku terapeutycznym, psychologicznym, coachingowym, a także w codziennej komunikacji emocjonalnej. Służy nie tyle łagodzeniu, jak w eufemizmie, ile stworzeniu przestrzeni do refleksji, otwarcia rozmowy lub uniknięcia oceny. W psycholingwistyce może być analizowana jako przejaw mechanizmów obronnych, ale także jako narzędzie empatycznej komunikacji.

Peryfraza narracyjna
Funkcjonuje w opowieściach, relacjach ustnych i pisemnych, gdzie dane wydarzenie, czynność lub decyzja nie zostaje nazwane wprost, lecz przedstawione przez ciąg zdarzeń, stanów lub przyczyn. Występuje w narracjach osobistych, dziennikarskich i literackich. Peryfraza tego typu ma za zadanie wciągnąć odbiorcę w tok opowieści, sugerować znaczenia i pozwolić na własną interpretację zdarzeń. Nie jest nastawiona na zwięzłość ani bezpośredniość, lecz na rozwijanie perspektywy i ukazanie dynamiki wydarzeń w sposób pośredni. W teorii narracji może być analizowana jako strategia hermeneutyczna.

Peryfraza medialna
Obecna w języku prasy, telewizji, radia i Internetu, szczególnie w tekstach, które balansują między informacją a oceną. Nadawcy medialni stosują peryfrazy, aby ominąć oskarżenia, uogólnienia lub sformułowania potencjalnie prawnie wrażliwe. Peryfraza medialna bywa elementem tzw. języka informacyjno-publicystycznego, w którym liczy się precyzyjna aluzja, budowanie napięcia i unikanie jednoznaczności. Może także służyć jako narzędzie manipulacji lub budowania narracji ideologicznej. W analizie dyskursu uznaje się ją za element strategii wpływu.

Peryfraza humorystyczna
Funkcjonuje na pograniczu stylistyki i pragmatyki języka. Polega na świadomym użyciu opisowego, często przesadnego i barwnego wyrażenia w miejsce prostego słowa, w celu wywołania efektu komicznego. Może opierać się na grze słów, przerysowaniu lub absurdzie. Często występuje w satyrze, kabarecie, komedii oraz w języku potocznym. Jej skuteczność zależy od wspólnego kodu kulturowego i kontekstu sytuacyjnego. Peryfraza humorystyczna stanowi jednocześnie środek łagodzący i komentujący, często wykorzystywany do ukrycia krytyki za zasłoną żartu.

Peryfraza tautologiczna
To forma, w której peryfraza zastępuje dane słowo przez opis oparty na powtórzeniu jego treści w innej formie, często z użyciem ogólników lub definicji nieprzynoszących nowej informacji. Spotykana w wypowiedziach nieformalnych, w tekstach nieprofesjonalnych oraz w wypowiedziach niedojrzałych językowo. W analizie lingwistycznej bywa traktowana jako forma redundancji, ale w kontekstach stylistycznych może pełnić funkcję komiczną, parodystyczną lub ironizującą. Pojawia się również w języku politycznym jako sposób unikania odpowiedzialności za konkretne stwierdzenia.

Każdy z tych rodzajów peryfraz pełni odmienną rolę w strukturze wypowiedzi i może być analizowany w kontekście funkcjonalnym, stylistycznym lub komunikacyjnym. Ich rozróżnienie umożliwia lepsze zrozumienie mechanizmów operowania językiem w zależności od intencji, stylu oraz sytuacji komunikacyjnej.

Zastosowanie peryfrazy

Peryfraza, jako jeden z najbardziej elastycznych środków wyrazu, znajduje zastosowanie w różnych rejestrach i gatunkach wypowiedzi. Jej użycie nie ogranicza się do literatury pięknej, lecz obejmuje także język naukowy, potoczny, retoryczny, publicystyczny, medialny, edukacyjny i reklamowy. Zmiana struktury wypowiedzi z bezpośredniej na opisową niesie za sobą szereg efektów komunikacyjnych: estetycznych, pragmatycznych, psychologicznych i poznawczych. Poniżej przedstawiono główne obszary, w których peryfraza odgrywa istotną rolę, wraz z objaśnieniem mechanizmów jej działania.

Literatura piękna
W twórczości literackiej peryfraza służy budowaniu sugestywnego obrazu świata przedstawionego. Autorzy stosują ją w celu wzbogacenia stylu, nadania wypowiedzi emocjonalnego tonu, a także wytworzenia warstwy symbolicznej. Dzięki niej możliwe staje się ukrycie dosłowności za obrazem, który działa na wyobraźnię czytelnika. Peryfraza pozwala uniknąć monotonii stylistycznej, wprowadza różnorodność narracyjną i pomaga w konstruowaniu indywidualnego języka postaci. W poezji jej obecność jest niemal obowiązkowa - pełni rolę formotwórczą, współtworząc rytm, metaforykę i nastrój.

Dyskurs naukowy i akademicki
W tekstach naukowych peryfraza pojawia się jako narzędzie wyjaśniania złożonych pojęć oraz unikania niezrozumiałych skrótów myślowych. Autorzy, zamiast stosować hermetyczne terminy, rozbudowują definicje, by uczynić je przystępniejszymi dla czytelnika. Jest to szczególnie istotne w publikacjach popularnonaukowych, podręcznikach i wystąpieniach edukacyjnych, gdzie precyzja językowa musi iść w parze z komunikatywnością. Peryfrazy pełnią również funkcję porządkującą - pozwalają autorowi powrócić do wcześniej wprowadzonych idei bez zbędnych powtórzeń nazw technicznych.

Publicystyka i dziennikarstwo
W artykułach prasowych i tekstach opiniotwórczych peryfraza pomaga uniknąć dosłownych ocen, a jednocześnie wprowadza element aluzyjny, ironiczny lub retoryczny. Dziennikarze i komentatorzy wykorzystują ją do budowania tonu wypowiedzi, który nie narusza standardów obiektywizmu, a jednocześnie pozwala na wyrażenie stanowiska. W tekstach informacyjnych może służyć za sposób na zróżnicowanie leksykalne, dzięki czemu przekaz staje się bardziej dynamiczny i atrakcyjny stylistycznie. Peryfraza w publicystyce pełni również funkcję maskującą - umożliwia mówienie o kontrowersyjnych zjawiskach w sposób niedosłowny.

Komunikacja potoczna
W języku codziennym peryfrazy stosowane są często intuicyjnie jako sposób łagodzenia wypowiedzi, unikania bezpośrednich określeń i budowania dystansu. W relacjach interpersonalnych pomagają w utrzymaniu uprzejmości, delikatności oraz wrażliwości na potrzeby rozmówcy. Dzięki peryfrazie można wyrazić krytykę, żart, zaskoczenie lub zakłopotanie w sposób subtelniejszy i mniej konfrontacyjny. Wypowiedzi tego typu odgrywają także rolę społeczną - tworzą kody językowe wspólne dla danej grupy, wzmacniające jej tożsamość i styl komunikacji.

Retoryka i przemówienia
W języku retorycznym peryfraza stanowi część strategii perswazyjnej. Jej zadaniem jest nie tylko urozmaicenie wypowiedzi, ale także wzmocnienie siły oddziaływania argumentów poprzez wzbudzanie emocji, sugestywność lub wzniosłość tonu. Przemówienia polityczne, okolicznościowe i motywacyjne korzystają z peryfraz w celu nadania przekazowi podniosłości, elegancji lub aluzji. Użycie tego środka pomaga też omijać potencjalnie niepożądane lub kontrowersyjne stwierdzenia, zastępując je konstrukcjami ogólnymi, które pozostawiają przestrzeń interpretacyjną.

Reklama i język marketingu
Peryfrazy są istotnym narzędziem w tekstach promocyjnych, gdzie bezpośrednie nazwanie produktu lub jego cechy może być zbyt suche, dosadne lub nieskuteczne. Opisowe, obrazowe wyrażenia budują atrakcyjność przekazu, wzmacniają wartość emocjonalną i estetyczną komunikatu, a także wpływają na wyobraźnię odbiorcy. W reklamie stosuje się peryfrazy w celu kreowania marki, wywoływania skojarzeń oraz podkreślania zalet bez potrzeby użycia technicznego czy konkretnego słownictwa. Peryfraza wzbogaca także język sloganu - czyni go bardziej uniwersalnym, zapamiętywalnym i plastycznym.

Język religijny i duchowy
W tekstach o charakterze religijnym peryfrazy pełnią rolę godnościową, ceremonialną i metaforyczną. Zamiast bezpośrednich nazw stosuje się wyrażenia opisowe, które oddają majestat, tajemniczość lub sacrum opisywanego zjawiska. Peryfrazy tego typu służą także funkcji dydaktycznej - uczą, jak mówić o tematach egzystencjalnych w sposób pełen szacunku i namysłu. W kazaniach, modlitwach i tekstach doktrynalnych pozwalają wyrazić sensy nieoczywiste, wieloznaczne lub trudne do uchwycenia w prostej, rzeczowej formule.

Styl urzędowy i administracyjny
W języku instytucji peryfraza wykorzystywana jest w celu formalizacji wypowiedzi oraz nadania jej neutralnego, bezosobowego charakteru. Zamiast użycia prostych, bezpośrednich zwrotów, stosuje się konstrukcje opisowe, które pozwalają zachować ton oficjalny, precyzyjny i zgodny z regułami protokołu. Peryfraza w tym kontekście nie służy ozdobie, lecz budowie dystansu i usystematyzowania przekazu, co wpływa na jego wiarygodność i autorytet. Używana w pismach urzędowych, komunikatach instytucjonalnych i regulaminach stanowi część formalnego języka organizacyjnego.

Dyskurs prawny
W języku prawniczym peryfraza służy zabezpieczeniu precyzji oraz unikaniu wieloznaczności. Opisywanie sytuacji, podmiotów czy skutków działań w sposób opisowy pozwala na sformułowanie treści, które są jednoznaczne w świetle interpretacji normatywnej, a jednocześnie zgodne z przyjętymi standardami języka prawa. Peryfrazy w tym obszarze nie pełnią funkcji estetycznej, lecz stanowią narzędzie hermetyzacji wypowiedzi i ochrony przed jej dowolną reinterpretacją. W ustawodawstwie, orzecznictwie oraz w aktach wykonawczych spotykamy wiele konstrukcji opisowych będących przykładami funkcjonalnych peryfraz.

Narracja terapeutyczna
W rozmowie psychologicznej i terapeutycznej peryfraza stanowi sposób na wprowadzenie tematów trudnych, uniknięcie bezpośredniej konfrontacji oraz stworzenie przestrzeni do interpretacji własnych przeżyć przez pacjenta. Opisywanie emocji, zachowań czy relacji za pomocą peryfraz pozwala na budowanie bezpiecznej przestrzeni komunikacyjnej, w której rozmówca nie czuje się oceniany ani zmuszany do jednoznacznych deklaracji. Peryfraza w tym ujęciu spełnia funkcję wsparcia, empatii i łagodzenia napięcia emocjonalnego.

Rozbudowane spektrum zastosowań peryfrazy potwierdza, że jest ona środkiem nie tylko estetycznym, lecz również funkcjonalnym i pragmatycznym, elastycznie dostosowującym się do wymagań konkretnego aktu komunikacyjnego.

Przykłady peryfraz

Peryfraza poetycka

• "morze zielonych fal" zamiast "łąka"
• "cicha noc bez końca" zamiast "śmierć"
• "wieczne źródło światła" zamiast "słońce"

Peryfraza eufemistyczna

• "zasnął na zawsze" zamiast "umarł"
• "ma swoje trudne chwile" zamiast "jest chory psychicznie"
• "opuścił nas nagle" zamiast "zginął"

Peryfraza opisowa

• "substancja wykazująca działanie bakteriobójcze" zamiast "antybiotyk"
• "urządzenie służące do łączności na odległość" zamiast "telefon"
• "materiał używany do ochrony przed opadami atmosferycznymi" zamiast "płaszcz"

Peryfraza stylistyczna

• "dzień, w którym wszystko stało się inne" zamiast "wojna"
• "głos ludu rozbrzmiewał na placu" zamiast "demonstracja"
• "miasto, które nigdy nie śpi" zamiast "Nowy Jork"

Peryfraza retoryczna

• "nasi dzielni obrońcy granic" zamiast "żołnierze"
• "ci, którzy nie mają nic" zamiast "biedni"
• "wielka narodowa decyzja" zamiast "referendum"

Peryfraza metonimiczna

• "czytam Sienkiewicza" zamiast "czytam książkę Sienkiewicza"
• "Watykan zabrał głos" zamiast "papież wydał oświadczenie"
• "cały Hollywood mówi o tym filmie" zamiast "aktorzy i producenci mówią o filmie"

Peryfraza idiomatyczna

• "szukać dziury w całym" zamiast "czepiać się szczegółów"
• "wypić morze kawy" zamiast "wypić dużo kawy"
• "puścić coś kantem" zamiast "zignorować coś"

Peryfraza dydaktyczna

• "ciecz, której cząsteczki poruszają się swobodnie" zamiast "gaz"
• "proces przemiany energii chemicznej w ruch" zamiast "spalanie"
• "czynność polegająca na przekładaniu myśli z jednego języka na drugi" zamiast "tłumaczenie"

Peryfraza ironiczna

• "znawca wszystkiego i niczego" zamiast "zarozumiały ignorant"
• "mistrz organizacji" zamiast "bałaganiarz"
• "dyplomata domowej dyplomacji" zamiast "kłótliwy współlokator"

Peryfraza kulturowa

• "ten, który przyniósł światło rozumu" zamiast "Prometeusz"
• "ojciec narodu" zamiast "przywódca polityczny"
• "to, co działo się po '39 roku" zamiast "okupacja niemiecka"

Peryfraza aluzyjna

• "pewna stara dobra szkoła myślenia" zamiast "konserwatyzm"
• "ktoś, kto lubi patrzeć z wysokiego piętra" zamiast "arogant"
• "czasy, kiedy wszystko było na kartki" zamiast "okres PRL-u"

Peryfraza ornamentacyjna

• "niewiasta o urodzie poranka" zamiast "piękna kobieta"
• "wierzchołek niebiańskiej konstrukcji" zamiast "wieża"
• "płomienna, ognista rzeka nieba" zamiast "zachód słońca"

Peryfraza ceremonialna

• "jego ekscelencja, przedstawiciel najwyższego autorytetu" zamiast "ambasador"
• "uroczyste przekazanie obowiązków na ręce nowego przewodniczącego" zamiast "zmiana szefa"
• "w imieniu całej społeczności wyrażamy najgłębszy żal" zamiast "przykro nam"

Peryfraza techniczna

• "system zintegrowanych komponentów logicznych" zamiast "komputer"
• "urządzenie umożliwiające rejestrację obrazu i dźwięku" zamiast "kamera"
• "jednostka przewodząca impuls elektryczny" zamiast "przewód"

Peryfraza psychologiczna

• "przeżywa trudności emocjonalne" zamiast "ma depresję"
• "potrzebuje więcej czasu na podjęcie decyzji" zamiast "jest niezdecydowany"
• "unika kontaktu z otoczeniem" zamiast "izoluje się"

Peryfraza narracyjna

• "gdy zgasło światło, a wszystko ustało, wiedział, że nadszedł koniec" zamiast "umierał"
• "całe życie spędził, oglądając przez okno świat, który odszedł" zamiast "był samotny i stary"
• "nie podjął żadnego działania, choć wszyscy czekali" zamiast "zawahał się"

Peryfraza medialna

• "osoba związana z działalnością organizacji o kontrowersyjnych celach" zamiast "terrorysta"
• "doszło do nieporozumień na linii obywatel-funkcjonariusz" zamiast "policjant pobił demonstranta"
• "rynek zareagował dynamicznie" zamiast "nastąpił kryzys finansowy"

Peryfraza humorystyczna

• "kulinarna katastrofa na talerzu" zamiast "niedobre jedzenie"
• "mistrz bezrobocia zawodowego" zamiast "bezrobotny"
• "przedstawiciel gatunku ludzkiego z aspiracjami nadprzyrodzonymi" zamiast "zarozumialec"

Peryfraza tautologiczna

• "okrągła figura o symetrii 360 stopni" zamiast "koło"
• "człowiek będący osobą ludzką" zamiast "człowiek"
• "porządek uporządkowany" zamiast "porządek"

Rola peryfrazy w komunikacji interpersonalnej

Peryfraza w kontaktach międzyludzkich pełni funkcję znacznie szerszą niż tylko estetyczne urozmaicenie języka. Jest narzędziem subtelnej modulacji przekazu, dzięki któremu możliwe staje się nie tylko wyrażenie treści, ale również dostosowanie tonu, intencji i emocjonalnego ładunku wypowiedzi do konkretnej sytuacji komunikacyjnej. W interakcji z drugim człowiekiem, gdzie znaczenie mają nie tylko fakty, ale również sposób ich przekazania, peryfraza nabiera wymiaru społecznego i psychologicznego.

Taktowność i łagodzenie przekazu
Jednym z najczęstszych powodów stosowania peryfrazy w rozmowie jest chęć złagodzenia siły wypowiedzi. W sytuacjach wymagających delikatności - jak rozmowy o chorobie, starości, problemach osobistych czy relacjach rodzinnych - dosłowne określenia mogłyby zostać odebrane jako nieczułe, a nawet brutalne. Peryfraza pozwala ominąć te trudności, oferując sposób wyrażenia trudnych treści w sposób bardziej akceptowalny społecznie. To forma językowego taktu, który pozwala mówić o rzeczach istotnych bez ryzyka urażenia lub wywołania negatywnej reakcji.

Budowanie dystansu i ochrona prywatności
W relacjach interpersonalnych istnieje często potrzeba zachowania pewnego dystansu, który służy ochronie zarówno własnej intymności, jak i przestrzeni rozmówcy. Peryfraza jako forma omówienia pozwala na zarysowanie tematu bez wchodzenia w zbyt bezpośredni ton. Dzięki temu możliwe jest poruszenie kwestii delikatnych lub osobistych bez przekraczania granic komfortu. Dystans językowy, który wprowadza peryfraza, działa jako bufor między nadawcą a odbiorcą, pozwalając utrzymać równowagę między otwartością a dyskrecją.

Wyrażanie emocji w sposób pośredni
Komunikacja emocjonalna często wymaga wyważenia między ekspresją a kontrolą. Peryfraza umożliwia wyrażenie stanów uczuciowych w sposób pośredni, mniej bezpośredni niż emocjonalne deklaracje. Zamiast mówić o rozczarowaniu, można odnieść się do "niezrealizowanych oczekiwań"; zamiast mówić o gniewie - do "uczucia niesprawiedliwości". Takie konstrukcje umożliwiają rozmówcy zrozumienie emocji bez konieczności ich frontalnego wypowiadania, co jest szczególnie ważne w sytuacjach napięcia, wstydu lub potrzeby zachowania twarzy.

Okazywanie empatii i zrozumienia
Peryfraza może być również formą językowego wsparcia. Przez unikanie dosadności i operowanie omówieniem, nadawca sygnalizuje, że rozumie złożoność sytuacji rozmówcy. Mówienie w sposób zawoalowany, bez oceny i uproszczenia, często jest odbierane jako wyraz empatii i delikatności. Dzięki peryfrazie możliwe jest zbudowanie mostu porozumienia, w którym rozmówca czuje się traktowany z szacunkiem i bezpiecznie. W kontekstach opiekuńczych, terapeutycznych czy rodzinnych ten aspekt komunikacji nabiera szczególnego znaczenia.

Strategia omijania bezpośredniości w sytuacjach konfliktowych
W sytuacjach sporów, napięć lub potencjalnego konfliktu, bezpośrednie formułowanie sądów czy ocen może prowadzić do eskalacji emocji. Peryfraza umożliwia złagodzenie tonu, a także stworzenie przestrzeni do refleksji. Użycie formuł opisowych zamiast prostych oskarżeń czy etykiet pozwala na zachowanie dialogu oraz na uniknięcie konfrontacyjnej dynamiki. To narzędzie retoryczne, które bywa szczególnie skuteczne w rozmowach zawodowych, mediacjach oraz w negocjacjach, gdzie precyzja i takt mają istotne znaczenie dla rezultatu rozmowy.

Tworzenie aluzji, ironii i żartu
Język interpersonalny to nie tylko wymiana informacji, ale także wspólne budowanie znaczeń, gier językowych i subtelnych odniesień. Peryfraza pozwala na tworzenie przekazów aluzyjnych, które zrozumieć może tylko rozmówca "wtajemniczony" - co wzmacnia więź i poczucie wspólnoty. Może również służyć ironii, zwłaszcza gdy opis odbiega od dosłowności w sposób wyraźnie przesadzony lub nieadekwatny. Wreszcie, peryfraza stanowi także fundament wielu dowcipów, gdzie sens ukryty jest pod warstwą zbyt rozwlekłego lub zbyt wzniosłego opisu czegoś bardzo prostego.

Wzmacnianie pozytywnego obrazu nadawcy
Sposób, w jaki ktoś mówi, wpływa bezpośrednio na to, jak jest odbierany przez innych. Osoba, która potrafi wyrażać się z wyczuciem, dba o językowy ton rozmowy, unika dosadności i potrafi zrównoważyć formę z treścią, bywa postrzegana jako bardziej kompetentna, uprzejma i empatyczna. Peryfraza, jako narzędzie wyrafinowanego języka, może zatem przyczyniać się do budowania pozytywnego wizerunku rozmówcy w sytuacjach towarzyskich, zawodowych i społecznych.

Peryfraza a parafraza - tabela porównawcza

Peryfraza a eufemizm i metonimia - tabela porównawcza

Peryfraza, mimo swojej subtelności, jest jednym z bardziej wyrazistych i wszechstronnych środków językowych. Umożliwia operowanie niedopowiedzeniem, obrazem, emocją i kontekstem. Jest obecna nie tylko w twórczości literackiej, ale też w codziennej rozmowie, dyskursie publicznym i mediach. Jej użycie świadczy o wrażliwości językowej i zdolności do dostosowania stylu wypowiedzi do sytuacji i odbiorcy. W świecie, w którym coraz częściej posługujemy się uproszczonym językiem, peryfraza pozostaje narzędziem elegancji, precyzji i wyrafinowania w komunikacji.